Amputacja kończyn dolnych – pielęgnacja i rehabilitacja
Amputacja kończyn dolnych to zabieg ratujący życie. Może być wynikiem nieszczęśliwego wypadku lub uszkodzenia tkanek przez postępujący nowotwór, miażdżycę, cukrzycę i inne choroby przewlekłe. Operacja jest przyczyną wielu dolegliwości bólowych, jednak odpowiednie postępowanie po zabiegu pozwala na powrót do maksymalnej sprawności i aktywności życiowej.
Skutki amputacji odczuwa cały organizm pacjenta. Można do nich zaliczyć między innymi: unieruchomienie, wzrost masy ciała wywołany zmniejszonym metabolizmem, pogorszenie wydolności płuc, zaniki mięśni, przykurcze i ograniczenia ruchomości stawów. Aby zminimalizować możliwe powikłania i skrócić czas hospitalizacji, zaleca się aby już od pierwszych dni po operacji wykonywać dobrane przez fizjoterapeutę ćwiczenia oraz odpowiednio postępować z kikutem. Bardzo ważne jest również, aby chory został objęty opieką psychologiczną (najlepiej już przed zabiegiem), bo to szczególnie od pozytywnego nastawienia nierzadko zależy sukces powrotu do zdrowia.
Zapobieganie przykurczom
Przykurcz to napięcie tkanek miękkich ograniczające ich funkcjonowanie poprzez ustawienie kończyny w nieanatomicznym zgięciu. Jest wynikiem braku ruchu lub nieregularnej pracy mięśni spowodowanej ułożeniem w jednej pozycji, często wygodnej dla chorego i niwelującej ból. Przykurcze mięśni prowadzą do wydłużonej rehabilitacji, zaburzają prawidłową postawę ciała, a przede wszystkim utrudniają zaprotezowanie. Dlatego bardzo istotne jest, aby fizjoterapeuta pomógł w utrzymaniu prawidłowego napięcia mięśni.
Kiedy amputacji dokonano na poziomie uda, pacjent nie powinien przyjmować pozycji ze zgiętym stawem biodrowym. Ważne jest także, aby pod udo nie podkładać żadnych przedmiotów. Zaleca się leżenie na brzuchu lub po stronie amputowanej. Aby zapobiec przykurczom po amputacji w obrębie podudzia, chory powinien unikać pozycji ze zgiętym stawem, nie podkładać wałka pod kolano w trakcie leżenia, a także nie zakładać nogi (kikuta) na nogę.
Niezależnie od poziomu amputacji, należy podejmować próby częstego prostowania kikuta w stawie sąsiadującym z poziomem amputacji oraz zmiany pozycji, dzięki którym uniknie się powstania odleżyn.
Pierwsza faza po amputacji – ćwiczenia
Zabieg amputacji kończyny to początek etapu dążenia do uzyskania możliwie największej sprawności. Odpowiednie postępowanie po operacji jest kluczowe do prawidłowego wygojenia kikuta oraz przygotowania do procesu zaprotezowania.
Ważne jest, aby od pierwszej doby po amputacji wdrożyć ćwiczenia, których celem jest stopniowe uruchamianie pacjenta. Jedną z pierwszych tego typu aktywności są ćwiczenia oddechowe, które nie tylko wspomagają wentylację płuc, ale i zapobiegają możliwym powikłaniom związanym ze zmniejszoną aktywnością chorego. Następnie można wdrożyć ćwiczenia izometryczne polegające na napinaniu wybranej grupy mięśniowej, bez wykonania ruchu w stawie, do którego przyczepiają się ćwiczone mięśnie. Dokładny instruktaż, jak wykonywać tego typu ćwiczenia powinien zostać przeprowadzony przez fizjoterapeutę.
Równocześnie istotna jest również aktywność fizyczna prowadząca do poprawy krążenia krwi oraz niedopuszczająca do pojawienia się zatorów i zakrzepów tzw. ćwiczenia przeciwzakrzepowe. Kolejna faza to próba pionizacji przy łóżku. Następnym etapem jest dążenie do pokonywania dłuższych dystansów z odpowiednim zabezpieczeniem przy pomocy balkonika lub kul łokciowych, a wraz z postępem stopniowa rezygnacja z asekuracji. Dalszy etap to nauka schodzenia wchodzenia po schodach.
Aby wysiłek fizyczny przynosił efektywne skutki, musi być wykonywany regularnie i odpowiednio dostosowany zarówno do stanu zdrowia pacjenta, jego wieku, jak i osobistych możliwości. Po wyjściu ze szpitala, pacjent powinien kontynuować fizjoterapię, która przyśpieszy czas zaprotezowania oraz poprawi efektywność korzystania z protezy.
Pielęgnacja
Kikut stanowi tę część kończyny, która po zaprotezowaniu będzie miała pełen kontakt z lejem protezowym i to właśnie od jego stanu zależy skuteczne wykorzystanie protezy. Warto więc odpowiednio o niego zadbać, aby proces odzyskiwania sprawności przebiegał sprawnie i efektywnie.
Mycie kikuta można rozpocząć po ściągnięciu szwów i wygojeniu rany lub zgodnie z zaleceniami lekarza. Kikut musi być zawsze czysty i suchy. Chory powinien poddawać go myciu przynajmniej raz dziennie stosując ciepłą wodę z delikatnymi środkami myjącymi, po czym delikatnie osuszać bawełnianym ręcznikiem. Należy pamiętać, aby kikut nie znajdował się w wodzie zbyt długo (nadmiernie zmiękczona skóra i strupki są bardziej narażone na uszkodzenia). Aby chronić kikut przed otarciami zaleca się stosowanie maści nawilżających z witaminą A i D, a na obszar rany pooperacyjnej – po wygojeniu i odpadnięciu strupków – specjalistyczne maści na blizny.
Ponadto pacjent powinien codziennie obserwować kikut, a w sytuacji, gdy zauważy jakieś nieprawidłowości, takie jak: zaczerwienienie, obrzęk, pojawienie się ropy wyciekającej z rany, jak najszybciej skonsultować się z lekarzem. Nie wolno stosować żadnych medykamentów bez konsultacji medycznej.
Kompresja kikuta
Stosowanie bandaży elastycznych i pończoch uciskowych to ważny element przeciwdziałania obrzękowi oraz odpowiedniego formowania kikuta. Czynności te wykonuje się, kiedy rana pooperacyjna jest już w pełni wygojona, a więc najczęściej już po zdjęciu szwów. Ważne jest, aby kompresować kikut regularnie, aż do momentu pobrania miary na protezę. Kikut należy bandażować wyłącznie w ciągu dnia – noc to czas na regenerację i odpoczynek.
Jak przygotować kikut do bandażowania? Nie jest potrzebne specjalistyczne przygotowanie poza wygojeniem i wstępnym zahartowaniem tkanek miękkich – tak, aby kikut był odporny na dotyk i ucisk. Bandaż stosowany do formowania powinien być elastyczny, czysty, wcześniej nie używany. Kikut formuje się w pozycji siedzącej lub półleżącej na kształt walca lub zwężającego się ku dołowi stożka. Należy pamiętać, że w miarę upływu czasu od amputacji, należy stopniowo zwiększać siłę kompresji.
Kiedy zmienić lub zdjąć bandaż? Głównie w przypadku, gdy pojawią się jakiekolwiek problemy z raną, wystąpią objawy alergii, lub przy odczuwaniu bólu kikuta – zdarza się, że na skutek zbyt dużego ucisku zaczyna on sinieć bądź staje się chłodny lub spocony – wtedy koniecznie należy zaprzestać bandażowania i odpocząć przynajmniej kilka godzin.
Hartowanie kikuta
Hartowanie kikuta wykonuje się w celu ograniczenia wrażliwości skóry i tkanek kikuta na bodźce oraz przygotowania do ucisku leja protezowego.
Jak hartować kikut? Wykonuj masaż kikuta polegający na jego dotykaniu, głaskaniu, ugniataniu oraz poklepywaniu. Można to zrobić dłońmi lub zastosować przedmioty
o różnej strukturze – miękkie ściereczki, szorstkie ręczniki itp. Hartować kikut można także przy pomocy naprzemiennego strumienia zimnej i ciepłej wody (tzw. metoda hydrotermiczna).
Ból i czucie fantomowe
Wielu pacjentów po amputacji boryka się z bólem kończyny, której już nie ma. Jest to tzw. ból fantomowy, który może występować jako pieczenie, zgniatanie czy miażdżenie. Chorzy, w nieistniejącej kończynie odczuwają również odczucia mrowienia, drętwienia, swędzenia itp. (czucie fantomowe). Ból trwa najczęściej do momentu zaprotezowania. Gdy kikut jest już zaopatrzony w protezę, do mózgu dociera informacja, że amputowana noga „wróciła na swoje miejsce” i nie ma już co boleć.
Bóle kikuta
Po amputacji kończyn, pacjent może borykać się z bólami kikuta, pojawiającymi się na jego szczycie. Nierzadko są one skutkiem formowania się wewnętrznego guzka (nerwiaka regeneracyjnego), który powstaje, gdy przecięty nerw próbuje „odrosnąć” i jego nieanatomiczne zakończenie ulega patologicznemu zgrubieniu, bo nie ma możliwości „wniknąć” do dalszej części amputowanej kończyny.
Nerwiak jest bardzo wrażliwy na dotyk, a jego uciśnięcie jest przyczyną silnego bólu. Aby je leczyć konieczne jest obstrzykiwanie środkami przeciwbólowymi, światło-
i ciepłolecznictwo, a w skrajnych przypadkach operacyjne nacięcie i /lub usunięcie.
Wzmocnienie organizmu i zaprotezowanie
Ważnym elementem rehabilitacji oraz przygotowania do zaprotezowania jest wzmocnienie mięśni barków, ramion, przedramion i tułowia. Szczególnie istotne jest również odpowiednie dbanie o pozostałą, zdrową kończynę, bo to właśnie ona będzie w początkowym etapie zaprotezowania bardziej obciążona. Aby poprawić komfort poruszania się oraz zminimalizować przeciążenia, zaleca się stosowanie indywidualnie wykonanej wkładki do buta.
Kiedy rana pooperacyjna jest już w pełni wygojona, kikut odpowiednio przygotowany poprzez ćwiczenia i formowanie, a stan zdrowia pacjenta ustabilizowany, możliwe jest przystąpienie do etapu pobrania miary na protezę.
Podsumowując, proces pielęgnacji i rehabilitacji pacjenta po amputacji kończyn dolnych jest długofalowy i obejmuje przygotowanie kikuta do zaprotezowania, ogólne wzmocnienie całego organizmu oraz naukę chodzenia o kulach łokciowych lub o balkoniku, a dopiero później w upragnionej protezie.
