Ból fantomowy – definicja, przyczyny, leczenie

Amputacja to zabieg polegający na usunięciu narządu w całości lub jego fragmentu. Pomimo, że w wielu przypadkach ratuje życie, jest źródłem wielu dolegliwości bólowych, w tym bólu i czucia fantomowego. Zjawiska te polegają na odczuwaniu doznań w nieobecnej części ciała i dotyczą głównie osób po amputacji kończyn. To tzw. “fantomy”, definiowane przez słownik języka polskiego m.in. jako zjawy, duchy.

Ból i czucie fantomowe są błędnie klasyfikowane jako jeden rodzaj doznania. Czym się różnią? Wrażenia fantomowe polegają na odczuwaniu istnienia usuniętej kończyny oraz takich odczuć jak: mrowienie, drętwienie, swędzenie, uczucie zginania lub poruszania kończyną. Pacjenci czują również zimno czy ciepło. Natomiast te, które określić można odczuciami bólowymi, to: przeszywanie, przypalanie, pieczenie, napinanie, zgniatanie, miażdżenie, kłucie, rażenie prądem itp. Na potrzeby tego artykułu oba rodzaje odczuwania nazywane będą „bólem fantomowym”.

Definicja bólu fantomowego

Pod kątem fizjologicznym ból fantomowy jest bólem neuropatycznym. Oznacza to, że dotyczy najczęściej uszkodzenia lub dysfunkcji nerwów. Ten rodzaj bólu charakteryzuje się szerokim wachlarzem subiektywnych odczuć – każde uszkodzenie nerwu może dawać inne objawy, które będą utrzymywać się w różnym czasie i z różnym, najczęściej zmiennym natężeniem. Ból nasila się okresowo, jednak głównie wieczorem lub w nocy. Najprawdopodobniej jest to związane z naturalną skłonnością człowieka do przemyśleń i koncertowaniu się na sobie, gdy głowa nie jest zajęta zadaniami wykonywanymi w ciągu dnia.

Występowanie bólu fantomowego

Ból fantomowy dotyka głównie osoby po amputacji kończyn i u większości pojawia się jedynie w pierwszych miesiącach po zabiegu. Ustępuje zwykle po zaprotezowaniu – do mózgu dociera wówczas informacja, że amputowana kończyna powróciła na swoje miejsce, bo proteza skutecznie ją “udaje” i tym samym proces chorobowy stabilizuje się. U niektórych chorych jednak, ból może mieć charakter przewlekły i trwać nawet kilka lat. Istnieją również przypadki nawracania bólu po okresie całkowitego ustąpienia. Najczęściej wtedy, kiedy osoba przeżywa silne emocje, takie jak stres, czy zdenerwowanie. Na odrębną grupę osób, oprócz reakcji na zmiany nastroju, działają też wahania temperatury.

Ból fantomowy dotyka głównie osób po amputacji kończyn i ustępuje zwykle po zaprotezowaniu. Fot. materiały własne.

Na bóle fantomowe narażone są zazwyczaj osoby, u których:

• przed amputacją występował silny ból kończyny związany np. z niedokrwieniem,
• do amputacji doszło w wyniku traumatycznego wypadku,
• po amputacji wdało się zakażenie w obrębie kikuta,
• obserwuje się wysoki poziom lęku, zaburzenia depresyjne i in.

Leczenie bólu fantomowego

Leczenie bólu fantomowego stanowi wyzwanie dla lekarza prowadzącego. Ze względu na jego złożony charakter nie ma jednego właściwego schematu postępowania i zawsze należy go opracowywać z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb.

Nie istnieje też jeden pewny sposób leczenia – skuteczna terapia bólu fantomowego powinna obejmować tzw. farmakoterapię skojarzoną – stosowanie leków przeciwbólowych i środków przeciwdepresyjnych oraz psychoterapię i rehabilitację. Takie podejście umożliwia holistyczne spojrzenie nie tylko na fizyczną, ale również jego psychiczną komponentę bólu. Nie wolno zapominać o tym, że jest on zjawiskiem niezwykle złożonym, subiektywnym i niejednoznacznym – każdy ma inną tolerancję i próg odczuwania bólu. Farmakoterapia działa zazwyczaj niestety jedynie na zasadzie placebo i z tego względu nie należy z nią przesadzać. Znacznie skuteczniejsza jest pomoc na poziomie emocjonalnym – począwszy od samodzielnej próby zmiany myślenia i akceptacji faktu amputacji, aż po specjalistyczną pomoc terapeuty czy psychologa.

Klasyczna fizjoterapia w leczeniu bólu fantomowego sięga zazwyczaj do metod medycyny fizykalnej tzw. zabiegów z wykorzystaniem m.in.: prądów, pola elektromagnetycznego, wiązki lasera czy światła. Pozytywne efekty dają również kąpiele zdrowotne, masaż oraz ciepłolecznictwo. Z tych ostatnich godne polecenia są ciepłe okłady wykonywane na szczycie kikuta połączone z delikatnym jego rozmasowywaniem. Należy pamiętać o tym, że nerwy – a ból fantomowy jak już wspomniano jest związany z uszkodzeniem nerwów – nie lubią zimna i fantomy często nasilają się w okresie jesienno-zimowym. W tym czasie powinno się szczególnie dbać o komfort cieplny kikuta.

Rozwojowi bólu fantomowego można w ograniczony sposób zapobiegać już podczas przebiegu operacji, a później dzięki zachowaniu odpowiedniej higieny rany pooperacyjnej. Składa się na nią m.in. codzienna zmiana opatrunków i stosowanie heparyny drobnocząsteczkowej, a w razie potrzeby odpowiednich antybiotyków w celu utrzymania właściwego ukrwienia i warunków do gojenia kikuta. Po całkowitym wygojeniu blizny ważne są regularne masaże, smarowanie maściami i mobilizacja, tak aby nie tworzyła ona bolesnych, twardych zrostów w przyszłości uwierających kikut w protezie.

Terapia lustrzana

Terapia lustrzana to jeden z neurorehabilitacyjnych sposobów leczenia bólu fantomowego. Polega ona na tym, że osoba po amputacji odbija w lustrze swoją sylwetkę w taki sposób, aby w odbiciu widoczny był nie kikut, a cała (tak naprawdę druga, zdrowa) kończyna. Dzięki temu wywołuje się iluzję istnienia amputowanej kończyny. Obserwacja „normalnych” ruchów zdrowej kończyny umożliwia przede wszystkim zmianę schematu postrzegania ciała u osoby po amputacji oraz usprawnianie, pobudzenie i późniejsze utrwalenie korzystnych zmian w systemie motorycznym mózgu.

Ważne jest, aby przed przystąpieniem do terapii wytłumaczyć choremu jej cel, założenia oraz dokładny przebieg. Istotne jest również zapewnienie wygody podczas wykonywania sesji oraz pełna koncentracja chorego na odbiciu zdrowej kończyny w lustrze.

Bóle kikuta

Poza bólem i czuciem fantomowym, u znacznej grupy pacjentów występują tzw. bóle kikuta. Jest to odrębna grupa dolegliwości, zupełnie niezwiązana z fantomami. Zlokalizowane są one
w obrębie kikuta – zwykle na jego szczycie, w przebiegu blizny pooperacyjnej – i stanowią często wynik formowania się tzw. nerwiaka. Jest to rodzaj niewielkiego wewnętrznego guzka. Tworzy się, gdy przecięty nerw próbuje “odrosnąć” i jego nieanatomiczne zakończenie ulega patologicznemu zgrubieniu, bo nie ma możliwości „wniknąć” do dalszej części amputowanej kończyny. Nerwiak jest bardzo wrażliwy na dotyk i zwykle punktowe jego uciśnięcie powoduje silny ból o przeszywającym lub piekącym charakterze. W leczeniu nerwiaków pomocne są miejscowe obstrzykiwania środkami przeciwbólowymi, światło- i ciepłolecznictwo, a w skrajnych przypadkach operacyjne nacięcie i /lub usunięcie.

Podsumowując, na bóle fantomowe narażone są przede wszystkim osoby po amputacji kończyn. Leczenie obejmuje zarówno stosowanie środków farmakologicznych, rehabilitacja, psychoterapia, terapia lustrzana, jak i inne techniki terapeutyczne. Niestety żadna z metod nie daje stuprocentowej gwarancji wyeliminowania bólu, jednak ich znajomość pozwala na zaplanowanie indywidualnej dla każdego pacjenta strategii postępowania leczniczego.