Fizjoterapia po amputacji kończyn dolnych

W wyniku amputacji dochodzi do odjęcia kończyny w całości lub jej fragmentu. Operacja jest najczęściej skutkiem nieszczęśliwego wypadku bądź uszkodzenia tkanek przez chorobę przewlekłą. Jak postępować aby zapobiec możliwym powikłaniom oraz odzyskać maksymalną sprawność? Zachęcamy do przeczytania wywiadu z fizjoterapeutą Orto-Pes, w którym tłumaczy on fundamentalne znaczenie aktywności fizycznej w procesie powrotu do zdrowia.

Amputacja to najbardziej radykalna metoda leczenia. Jej celem jest ratowanie życia oraz poprawa funkcji organizmu. Niedostosowanie się do zaleceń profilaktycznych po operacji jednej kończyny może być przyczyną amputacji drugiej. Należy więc bezwzględnie dbać zarówno o kikut, jak i regularnie wzmacniać mięśnie pozostałej nogi.

W tym wywiadzie skupimy się wyłącznie na fizjoterapii po amputacji kończyn dolnych. Wszelkie ważne informacje dotyczące higieny i pielęgnacji kikuta oraz blizny pooperacyjnej dostępne są w poradniku pt. “Jak przygotować nogę do zaprotezowania”.

Amputacja to bardzo skomplikowana operacja, której skutki odczuwa całe ciało. Na jakie możliwe zmiany w organizmie narażeni są pacjenci po zabiegu?

Pacjent po operacji jest przez pewien czas unieruchomiony, co wiąże się ze spowolnieniem jego przemiany materii i wzrostem masy ciała. To z kolei prowadzi do zmniejszenia wydolności płuc, zaników mięśni, występowania przykurczów, skłonności do zaparć oraz ograniczenia ruchomości stawów. Szczególnie niebezpieczne jest to dla osób starszych, którzy poddani byli amputacji z powodu zaawansowanej cukrzycy i miażdżycy.

Inne zmiany to odczuwanie przez niektórych pacjentów bólu i czucia fantomowego. Wrażenia fantomowe pojawiają się zazwyczaj w pierwszym okresie po operacji i polegają na odczuwaniu istnienia usuniętej kończyny oraz takich odczuć jak: mrowienie, drętwienie, swędzenie, uczucie zginania. O tym, w jaki sposób leczyć bóle fantomowe można przeczytać tutaj.

Jak zminimalizować wystąpienie możliwych powikłań?

Należy być jak najbardziej aktywnym fizycznie. Fizjoterapię dostosowuje się do rodzaju, poziomu oraz przyczyny amputacji. Ważne jest aby ruch był również odpowiednio dobrany do wieku oraz możliwości pacjenta. Wszystko powinno odbywać się pod czujnym okiem fizjoterapeuty. Bardzo ważna jest także odpowiednia pielęgnacja kikuta oraz wsparcie psychologiczne. Dlaczego? Bo to właśnie pozytywne myślenie jest siłą napędową w drodze do osiągnięcia celu, jakim w tym wypadku jest powrót do możliwie największej sprawności fizycznej.

Jak powinna wyglądać fizjoterapia na oddziale szpitalnym?

Uruchamianie pacjenta po operacji należy rozpocząć jak najszybciej. Najlepiej robić to etapami, i kiedy pacjent wykona już poszczególne ćwiczenia dostosowane do danej fazy, przejść dalej. Ważne jest, aby poinformować chorego, że nie musi martwić się on znajomością poszczególnych ćwiczeń, bo wszystkie będą wykonywane przy współpracy z  fizjoterapeutą.

Pierwszy etap polega na wdrożeniu ćwiczeń oddechowych, korzystnie wpływających na wentylację i wydolność płuc. Układ oddechowy po zabiegu operacyjnym wspiera również oklepywanie pacjenta oraz inhalacje z lekami rozszerzającymi oskrzela. Bardzo ważne są także ćwiczenia izometryczne. Ich zadaniem jest odpowiednie napięcie wybranej grupy mięśniowej bez wykonania ruchu w stawie, do którego przyczepiają się ćwiczone mięśnie. Istotne są ćwiczenia przeciwzakrzepowe, poprawiające krążenie krwi oraz zapobiegające wystąpieniu zatorów i zakrzepów. Zakrzepom przeciwdziała również bandażowanie kikuta, przyjmowanie leków rozrzedzających krew, a także jak najszybsza pionizacja pacjenta. To właśnie ona, po nauce siadania i przesiadania się na wózek inwalidzki, stanowi kolejną fazę i jest sprawdzianem sił, która ma miejsce podczas pierwszego wstania z łóżka po operacji. Później przychodzi czas na pokonanie dłuższego dystansu, asekurując się balkonikiem lub kulami łokciowymi. Wraz z opanowaniem tych zakresów ruchów, pacjent powinien podjąć próbę poruszania się już bez pomocy fizjoterapeuty. Kolejny etap to wchodzenia i schodzenia ze schodów.

Mam świadomość, że na początku te proste z pozoru ćwiczenia mogą wydawać się niemożliwe do wykonania. Jednak zachęcam do podejmowania ruchu jak najczęściej. Początkowo nie muszą być to długie seanse, jednak ważna jest regularność. To ona sprawi, że kolejne etapy będą prostsze do opanowania.

Unikanie aktywności fizycznej lub nieregularna praca mięśni prowadzi to wystąpienia przykurczów. Są to napięcia tkanek miękkich ograniczające ich funkcjonowanie poprzez ustawienie kończyny w nieanatomicznym zgięciu. Jak im zapobiegać?

W przypadku amputacji na poziomie uda, pacjent powinien unikać pozycji ze zgiętym stawem biodrowym. W tej sytuacji rekomenduję leżenie na plecach lub po stronie amputowanej. W przypadku amputacji w obrębie podudzia nie wolno uginać stawu oraz nie zakładać nogi (kikuta) na nogę. Niezależnie od poziomu amputacji, należy jak najczęściej prostować kikut w stawie sąsiadującym z poziomem amputacji. W ten sposób zapobiegniemy również odleżynom.

Podsumowując, przykurcze mięśni wiążą się z wydłużoną rehabilitacją, zaburzają postawę ciała oraz utrudniają zaprotezowanie. Dlatego bardzo istotne jest utrzymanie prawidłowego napięcia mięśni i zakresu ruchu w stawach poprzez odpowiednią fizjoterapię. Ważne jest, aby pacjent wykonywał ćwiczenia zapobiegające przykurczom również po wyjściu ze szpitala do domu. Powinien również regularnie wzmacniać kończyny górne
i pozostałą zdrową nogę.

Jakie ćwiczenia można wykonywać samodzielnie w domu?

Przede wszystkim zestaw ćwiczeń powinien być indywidualnie dobrany przez lekarza fizjoterapii lub fizjoterapeutę. Poniżej przygotowałem przykładowe ćwiczenia odpowiednie do wykonania po przebytej amputacji na poziomie uda i podudzia.

Ćwiczenia po amputacji na poziomie uda

Ćwiczenie nr 1

Pozycja wyjściowa: połóż się na plecach, ręce ułóż wzdłuż tułowia. Pod kikut podłóż poduszkę, piłkę lub wałek.

Ruch: przez 5 sekund dociskaj kikutem poduszkę, piłkę lub wałek do podłoża, rozluźnij kikut, odpocznij 10 sekund. Powtórz ćwiczenie min. 10 razy.

Ćwiczenie nr 2

Pozycja wyjściowa: połóż się na boku na stronie nieamputowanej kończyny.

Głowę podeprzyj na ręce, tułów oprzyj na podłodze. Pomiędzy kikutem, a nieamputowaną kończyną umieść poduszkę, piłkę lub wałek.

Ruch: przez 5 sekund dociskaj kikutem poduszkę, piłkę lub wałek do nieamputowanej kończyny, rozluźnij kikut, odpocznij 10 sekund. Powtórz ćwiczenie min. 10 razy.

Ćwiczenie nr 3

Pozycja wyjściowa: połóż się na plecach, ręce skrzyżuj na klatce piersiowej lub ułóż wzdłuż tułowia. Ugnij nieamputowaną kończynę w kolanie. Pod kikut podłóż poduszkę, piłkę lub wałek.

Ruch: unieś biodra i napnij pośladki, utrzymaj napięcie przez 5 sekund, rozluźnij pośladki, opuść biodra, odpocznij przez 10 sekund. Powtórz ćwiczenie min. 10 razy.

Ćwiczenia po amputacji na poziomie podudzia

Ćwiczenie nr 1

Pozycja wyjściowa: połóż się na brzuchu, podeprzyj tułów na łokciach. Pod kikut podłóż poduszkę, piłkę lub wałek.

Ruch: przez 5 sekund dociskaj kikutem poduszkę, piłkę lub wałek do podłoża, rozluźnij kikut, odpocznij 10 sekund. Powtórz ćwiczenie min. 10 razy.

Ćwiczenie nr 2

Pozycja wyjściowa: usiądź na krześle, wyprostuj plecy, ustabilizuj postawę chwytając krzesło obiema rękami przy siedzeniu. Taśmę elastyczną jednym końcem przymocuj do nogi krzesła, a drugim do kikuta.

Ruch: wyprostuj kończynę maksymalnie w stawie kolanowym, utrzymaj napięcie przez 5 sekund, następnie rozluźnij, odpocznij 10 sekund. Powtórz ćwiczenie min.10 razy.